W świecie skarbów. Rozmowa z Moniką Michaluk

22.09.2023

Już 27 września ukaże się nowe, edukacyjne wydawnictwo Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, które jest wynikiem współpracy Moniki Michaluk z pracownikami Muzeum Etnograficznego im. F. Kotuli w Rzeszowie.

Paweł Kraus: Jestem ciekaw sposobu, w jaki odczytała pani dziedzictwo Franciszka Kotuli, patrona Muzeum Etnograficznego w Rzeszowie. Co szczególnie zainspirowało panią, aby we współpracy z muzealnikami stworzyć edukacyjne wydawnictwo dla dzieci i dorosłych?

Monika Michaluk: Muzealny zeszyt kreatywny „Skarby Franciszka Kotuli” ale też cały koncept edukacyjny, który powstaje pod tym samym tytułem realizuję w ramach stypendium twórczego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Lecz zanim powstał pomysł na takie opracowanie, mogłam poznać postać Kotuli dużo wcześniej, współpracując z rzeszowskim Muzeum Etnograficznym przy kilku innych inicjatywach. W 2020 roku wspólnie z kierownik muzeum, Elżbietą Dudek-Młynarską, zrealizowałyśmy projekt pt. „Nieodkryte. Śladami Franciszka Kotuli. Badania terenowe”. Wówczas zajęłam się zbieraniem opowieści i anegdot na temat samego założyciela muzeum. Wysłuchałam relacji osób, które przez lata współpracowały z Kotulą lub uczyły się od niego zawodu muzealnika. Z zebranych wspomnień wyłonił się portret interesującego bohatera. Z jednej strony pasjonata, którego stale „coś gnało na wieś”, z drugiej strony – człowieka bardzo konsekwentnego i racjonalnego, skupionego na wnikliwym badaniu i identyfikowaniu kultury Podkarpacia. Rozmawiając z dawnymi współpracownikami i uczniami Kotuli miałam okazję poznać go również jako kogoś, kogo chyba można by nazwać poszukiwaczem opowieści. Myślę, że to porównanie dosyć dobrze referuje pasję Kotuli ale też jest mi bliskie. Ja także czuję się czasami właśnie takim poszukiwaczem. Mając za sobą kilka udanych projektów edukacyjnych skierowanych do dzieci i dorosłych, opartych o interpretację różnych wątków dziedzictwa kulturowego, często jestem pytana o to, czy mam wykształcenie etnograficzne. Otóż nie, podobnie zresztą jak pan Franciszek. Z wykształcenia jestem filologiem ale przede wszystkim interesują mnie niezwykłe opowieści zwykłych ludzi, najczęściej seniorów. Staram się odnaleźć w nich takie wartości i wiedzę, którą warto przekazywać współczesnym dzieciakom. Jedną z takich historii jest dla mnie również ta o Franciszku Kotuli, a mogłam ją poznać dzięki swoim informatorom z projektów badawczych. „Skarby Franciszka Kotuli” to ilustrowany zbiór zabaw i opowiastek, dzięki którym rodzinne myszkowanie po tajemniczych zakamarkach Muzeum Etnograficznego w Rzeszowie będzie jeszcze przyjemniejsze. Zwiedzający mogą tu odkrywać bezcenne przedmioty kolekcjonowane przez lata przez samego pana Franciszka. Każdy z nich jest prawdziwym skarbem niezależnie od tego czy jest wykonany ze złota, z drewna czy z gliny. Każdy bowiem skrywa w sobie niezwykłą opowieść – ukrytą we wzorach, materiałach i sekretach dawnego rzemiosła. Wraz z muzealnikami mamy nadzieję, że dzięki naszemu wydawnictwu zdobywanie wiedzy o różnych eksponatach i związanych z nimi surowcach naturalnych będzie po prostu dobrą zabawą.

Monika Michaluk, autorka projektu pt. "Skarby Franciszka Kotuli", fot. Sławek Jankowski

"Skarby Franciszka Kotuli", ilustracje inspirowane haftami podkarpackimi, fot. Sławek Jankowski

PK: W jaki sposób inspirowała się pani wzornictwem Podkarpacia i jak wyglądały kulisy pracy nad tym projektem?

MM: „Skarby Franciszka Kotuli” to tak naprawdę projekt o miłości do rzeczy. Miłości przejawiającej się nie w formie czystego materializmu i chęci gromadzenia, a zdolności do nadawania przedmiotom szczególnej, emocjonalnej wartości po to by znacznie wydłużyć ich cykl życia. Pomóc może w tym na przykład opowieść. Wierzę, że we współczesnym świecie szybko rotujących dóbr uwrażliwienie dzieci na historie dawnych przedmiotów użytkowych i ich twórców to szansa byśmy mogli nauczyć najmłodszych mądrego traktowania i wybierania rzeczy w przyszłości. Opowiastka o Franciszku Kotuli i jego kolekcji skarbów to także dobry punkt wyjścia do przybliżenia dzieciom tematów związanych z surowcami naturalnymi i ich odpadami. Właśnie z takich materiałów wykonana jest większość obiektów muzealnych, które poddaliśmy analizie. Tam gdzie surowce, tam także techniki rzemieślnicze i wzory. Poznając je będzie można zajrzeć również do świata hojnej natury i odkryć zdolność człowieka do samowystarczalności w tym świecie. Wydawnictwo podzielone jest na siedem tematów, a każdy z nich dotyczy innego surowca naturalnego. Wszystkie opracowane wzory i przedmioty uprzednio wyodrębniliśmy wraz z pracownikami muzeum drogą kwerendy i analiz materiałów archiwalnych. Dobierając historie i towarzyszące im formy kierowaliśmy się takimi kryteriami jak atrakcyjność obiektów pod kątem zainteresowania dzieci (w oparciu o obserwacje i doświadczenia muzealników), zagadkowość obiektów i form ale też ich wartościowe edukacyjnie, aktualne znaczenia i konteksty (takie jak na przykład związki z dawnymi i współczesnymi procesami wytwórczymi, rzemieślniczymi czy wzorniczymi). Oczywiście nie mogło też zabraknąć motywów i bohaterów zwierzęcych, tak lubianych przez dzieci.

"Skarby Franciszka Kotuli", ilustracja inspirowana wzornictwem stroju rzeszowskiego, fot. materiały autorki

 "Skarby Franciszka Kotuli", ilustracja inspirowana wzornictwem stroju lasowiackiego, fot. Sławek Jankowski

PK: Szata graficzna kreatywnego zeszytu muzealnego „Skarby Franciszka Kotuli” opiera się na uproszczeniach, repetycji motywów, linearyzmie. Co wpłynęło na wybór takiej estetyki?

MM: Nasze wydawnictwo wizualnie przypomina mały atlas eksponatów muzealnych. Kolorystyka nawiązuje do barw surowców naturalnych, które stały się tematem zabaw i opowiastek. To na przykład rośliny zbożowe i ich odpady, len, drewno, glina czy wiklina. Osobny temat stanowi wzornictwo i stroje ludowe Podkarpacia. Każdą scenkę lub obiekt ilustrowałam ręcznie w oparciu o zebrane zdjęcia istniejących przedmiotów lub wzorów, które wspólnie z opiekunami merytorycznymi projektu ze strony muzeum wybieraliśmy. Zależało mi na tym aby poprzez dobór takiej estetyki nawiązać do prawdziwych malunków, które powstawały podczas badań terenowych, prowadzonych w latach 60. i 70. na Podkarpaciu przez Franciszka Kotulę i jego zespół. Badaczom w terenie zawsze towarzyszyli artyści plastycy, którzy ręcznie odmalowywali pozyskiwane obiekty etnograficzne. Wszystko to działo się w czasach gdy nikomu się nie śniło o telefonach z kamerą, a dostęp do klisz fotograficznych i wszelkiego sprzętu utrwalającego obraz był bardzo utrudniony. Zatem obecność artystów była w tamtym czasie niezbędna aby zespół badawczy mógł dobrze wykonać swoją pracę. Miałam okazję osobiście poznać panią Barbarę Sierżęgę, jedną z plastyczek współpracujących z Franciszkiem Kotulą w tamtych czasach. To między innymi dzięki jej ilustracjom wiemy dziś jak wyglądało wiele wzorów i przedmiotów opisywanych przez dawnych etnografów. Prace pani Barbary zafascynowały mnie swą prostotą i referencyjnością. Niektóre przypominały również ilustracje do dawnych bajek z czasów mojego dzieciństwa. Można powiedzieć, że podejmując się wykonania autorskich ilustracji w tym projekcie poniekąd doświadczyłam roli plastyka-badacza, w jakiej przez wiele lat pracy w muzeum dała się poznać właśnie pani Barbara. Przekonałam się również, że to praca, która wymaga cierpliwości i uważności. Dziś już trudno mi oceniać swoją pracę pod względem estetycznym. Wolę to pozostawić odbiorcom. Jednak pracując nad tym projektem wiele razy konsultowałam projekty rozkładówek i treści z dziećmi lub z dorosłymi. Czasami słyszałam, że moje prace są przyjemną alternatywą dla typowych ilustracji powstających w programach graficznych. To były momenty w których upewniałam się, że moje kreatywne wybory mają sens.

"Skarby Franciszka Kotuli", okładka wydawnictwa, fot. materiały autorki

Tańcząca para w stroju rzeszowskim, ilustracja: Monika Michaluk, „Skarby Franciszka Kotuli”, fot. Sławek Jankowski

PK: Wiele dziś mówimy o idei zrównoważonego rozwoju. Jak współczesne muzealnictwo mogłoby wesprzeć promowanie takich praktyk jak wielokrotne wykorzystywanie rzeczy, etyczne wzornictwo czy wybieranie przedmiotów wykonanych z naturalnych materiałów?

MM: To jedno z ważniejszych wyzwań z jakim zmierzyłam się podczas pracy nad tym projektem. Zanim powstała publikacja przeprowadziłam wiele rozmów z rodzicami, pedagogami i muzealnikami. Okazuje się, że współczesne dzieci są bardzo zaangażowane w przeróżne gry i produkty związane ze światem nowych technologii. Na co dzień nie myślą o tym z czego tak naprawdę wykonane są ich zabawki i jak długo będą w użytku. Po prostu istnieje pula rzeczy, które bardzo chcą mieć. Stosunek do środowiska i przedmiotów wynoszą z domu ale z wielu powodów postawy i zaangażowanie rodziców są tutaj niejednorodne przez co dzieci mają różne nawyki i wiedzę na ten temat. W świat przedmiotów i związanych z nimi wartości najczęściej wprowadza dziecko rodzinny autorytet, na przykład dziadek lub ciocia. Szczególnie seniorzy potrafią pokazywać dzieciom, że rzeczy z czasem mogą obrastać w ważne znaczenia i stawać się na przykład bezcennymi, rodzinnymi pamiątkami. Pamiętajmy jednak, że nie każde dziecko ma w swoim zasięgu taki autorytet. Być może podobną rolę mogłyby pełnić właśnie muzea, na przykład takie jak Muzeum Etnograficzne im. Franciszka Kotuli w Rzeszowie. To doskonałe miejsce aby uczyć najmłodszych odpowiedzialnych postaw właśnie ze względu na charakter znajdujących się tutaj kolekcji. Odwiedzając wystawy można zapoznać się na przykład z całym procesem uprawy lnu i wytwarzania ubrań. Są dobrze wyposażone sale prezentujące tematy związane z ubiorem i wzornictwem. Jest też wirtualne lustro, dzięki któremu można przymierzać eksponaty widniejące w gablotach. Tradycyjna kultura ludowa to nie tylko wierzenia i obyczaje. To także świadome zarządzanie dobrami, użyteczność i pragmatyzm. Wszystkie te pojęcia dziś łączymy z założeniami zrównoważonego rozwoju, a przecież dawno temu ludzie już to wszystko wymyślili sami. W rzeszowskim Muzeum Etnograficznym nie brakuje również wątków związanych z naprawami, wytwórstwem, ale przede wszystkim z rzemiosłem i jego tajemnicami. A ponieważ współczesne dzieci mimo wielu zmian cywilizacyjnych wciąż jednak interesują się wszystkim tym co można dotykać i sprawdzać, w ramach współpracy przy tym projekcie wraz z muzealnikami wprowadziliśmy kilka nowych rekwizytów i obiektów na ścieżce zwiedzania z myślą o grupach szkolnych w wieku 6 +. Będą też nowe lekcje muzealne oparte o dedykowane karty pracy. Mamy nadzieję, że dzięki naszej współpracy uda się wtajemniczyć najmłodszych w tajniki naturalnych procesów produkcyjnych i rzemieślniczych. Chcielibyśmy aby dzieci mogły zrozumieć ile czasu i umiejętności wymaga wytwórstwo oraz że jest ono wartością samą w sobie.

"Skarby Franciszka Kotuli", rozkładówka wydawnictwa pt. "Wzornictwo", fot. materiały autorki

Ilustracja Moniki Michaluk inspirowana wzornictwem stroju rzeszowskiego, fot. Sławek Jankowski

PK: Dziękuję za rozmowę.

MM: Dziękuję.

"Skarby Franciszka Kotuli"
Autorka, ilustratorka: Monika Michaluk
Konsultacje merytoryczne: Judyta Sos
Wydawca: Muzeum Okręgowe w Rzeszowie
Partner: Muzeum Etnograficzne im. F. Kotuli w Rzeszowie, odział Muzeum Okręgowego
Patronaty honorowe: Narodowy Instytut Dziedzictwa, Narodowe Centrum Kultury, #muzealniaki (Muzeum Pana Tadeusza)

Projekt powstał w ramach Stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Dochód ze sprzedaży muzealnego zeszytu kreatywnego pt. "Skarby Franciszka Kotuli"  w całości zostanie przekazany na działania związane z konserwacją, ochroną i powiększeniem kolekcji Muzeum Etnograficznego im. F. Kotuli, oddziału Muzeum Okręgowego w Rzeszowie.

Link do publikacji:
https://esklep.muzeum.rzeszow.pl/kategorie/211-skarby.html

Inspiracje wzornicze:
https://wzor.rzeszowska.org.pl/wzornik/gorset-003,wpis79/
https://wzor.rzeszowska.org.pl/wzornik/zapaska-004,wpis15/

Monika Michaluk - magister filologii polskiej (Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza), absolwentka School of Form na Uniwersytecie SWPS, na kierunku design management (studia menedżerskie). Specjalizuje się w projektowaniu dla edukacji wczesnoszkolnej w oparciu o tematy związane z interpretacją dziedzictwa (tj. edukacja muzealna, wydawnictwa, projekty badawcze i wystawiennicze, animacja społeczno-kulturalna). Autorka konceptów edukacyjnych, książek dla dzieci i kuratorka wystaw. Jako projektant, dwukrotna laureatka plebiscytu Must Have (2019 i 2020), organizowanego przez Łódź Art Center i radę ekspertów wzornictwa przemysłowego Łódź Design Festival.